Fornleifafundur sem á sér engan líka á Ítalíu þó víðar væri leitað!
Fornleifafræðingar fundu Rómverskan vagn grafinn í ösku og rykiPompei hörmunganna frá 79 fyrir Kristsburð. Vagninn mun hafa verið viðhafnarvagn notaður á bæjarhátíðum og tillidögum en hann var grafinn upp úr öskunni í einbýlishúsi (villu Civita Giuliana) 700 metrum norður af veggjum Pompei og er mjög heillegur og vel varðveittur miðað við 2000 ára geymslu.
Vagninn er fjögra hjóla úr járni og Bronsi og tini. Massimo Osanna stjórnandi uppgraftrarins segir að vagninn sé eini sinnar tegunda grafinn upp á svæðinu. Uppgraftarvinna hefur áður skilað ýmslum hagnýtum ökutækjum notuð til fluttninga og vinnu en aldrei þeim sem notuð voru til hátíða-athafna. Óasanna bætti við: ,,þetta er óvenjuleg uppgötvun sem efldi skilning okkar á lífinu til forna.” Hann bætti við: ,,Vagninn hefði verið notaður við hátíðargöngur og prósessíur”. Menningarráðaneytið kallar það ,,einstak uppgötvun á fordæmis á Ítalíu“.
Pompei var 13,000 manna bær þegar hamfarirnar gengu yfir og fólk og lífsgögn grófust undir ösku og ryki og eyðileggingarmátturinn jafngilti mörgum kjarnorkusprengjum.
Um það bil 2/3 af 165 hektara bænum hafa verið afhjúpaðir. Rústirnar uppgötvuðust ekki fyrr en á 16. öld og skipulagður uppgröftur hófst 1750. Pompei heldur áfram að koma okkur á óvart með opinberun við uppgröft og hreinsun, í mörg ár enn ef að líkum lætur segir Menningarmálaráðherran Dario Franceschini.
Einstakt skjal um líf Grísk-rómveska, Pompei stórt aðdráttarafl ferðafólks til Ítalíu og er það á heimsmnja skjrá UNESKO.
Myndband um uppgröft hátíðarvagnsins í Pompei ásamt tengdu efni
Grein frá 1884 þar sem trésmiðurinn spyr útgefanda Nafsins (the Hub, the Nave) áhugaverðra spurninga!
Að sjóða nafið!
Millville, O, March 1884 Spyrjandi
Spurning trésmiðs:
Hver er þín skoðun á að sjóða nafið (the hub) í léttari farartækjum þar sem hægt er að hafa efnið þykkra (öflugra)? Hvort getur orðið að betra hjóli, 1 tommu pílár rekinn í þurrt naf eða sama pílára- þykkt rekinn í soðið naf, og virkar límið eins vel í soðið naf? Hvað gerð af lími er best að nota hvítt eða gult? (ekki vitað hver munurinn er á hvítu og gulu lími sem notað var 1884)
Yðar einlægur Trésmiðurinn.
Við trúum ekki á það að sjóða nafið, né mælum við með að hafa nafið of þurrt. Ef Nöfin eru soðin, er hægt að reka píláranna í þau af meira afli, þar sem þau eru mýkri og teygjanlegri, en eftir að pílárinn er rekinn í mun náið þorna í fyrri, náttúrlega stærð og pílárarnir munu valda yfirálagi sem veldur svo aftur klofningi á nafinu. Okkar bestu hjólasmiðir hafa nafið eins þurr og hægt er áður en þeir reka pílárana í nafið; gæta skal að nákvæmri þyngd slaga í að reka pílárana í náið í þurru ástandi og er það þannig bara fyrir þjálfaða smiði. Til að þurfa ekki að hafa áhyggjur af því að nafið klofni er gott að dýfa nafinu í heitt vatn smá stund til að taka þurrkinn úr yfirborði nafsins.
Annar leiðingjarn þáttur þess að sjóða nafið er það að límið vill ekki loða eins vel við og við í þurrum viði þegar efnið harðnar, svo sem í Álmi eða Valhnotu, límið leysist einfaldlega upp í vatninu á náinu og verður því ónothæft. Gott lím er það lím sem er með bestu viðloðunina. Við höfum séð bæði hvítt og gult lím jafn lélegt í þessum tilfellum. Við mælum með að velja besta límið sem markaðurinn bíður upp á, sjóðið svo tvo Valhnotubúta og límið þá saman og látið bíða í 24 tíma og þá rífið þá í sundur á límingarsvæðinu. þá sjáið þér hvort límið er fyrsta flokks eða ekki. (Mun líklega ekki gefa sig á límfletinum ef límið er gott)
Heimildir: The Carriage Monthly, april 1884 (útgefin í heimildarbókinni) Wheelmaking wooden wheel design & construction
Alla 19 undu öldina voru vagnasmiðir Englands og Wales að smíða yfir hundrað mismunandi tegundir af bænda vögnum (farm waggons. Með tveimur G … um í stað eins g sem þekkt er). Meginhluti þessara vagna voru fjórhjóla, að undanskildum löngum og lágum vögnum (Drays & Spring carts, Millers) til flutninga á t.d. bjórtunnum og öðru þungu ásamt öllum gerðum tveggja hjóla vagna.
Þessir vagnar urðu svo með tímanum samþykktir sem hefðar-hönnun hvers lands og landsvæðis. Í sumum löndum urðu til tvær eða þrjár gerðir vagna sem voru samþykktar sem hefðar-hönnun meðan í öðrum löndum urðu mun fleiri sem uppfylltu samþykktir hefða. Þær tuttugu og fjórar plötur ( plates ) í réttum litum eru ætlað að gefa innsýn í vídd og útbreiðslu vagnana eins og mögulegt er landfræðilega.
Þetta verkefni inniheldur lýsingu á vögnunum, byggt bæði á persónulegum og upplýsingum sem koma víða að. Smíði vagnanna er líst fyrst og fremst, vegna þess að höfundurinn (James Arnold) er ekki vagnasmiður (wheelwright) og í öðru lagi vegna þess að höfundur vill ekki troða sér inn á svið bókar sem nú þegar hefur verið gefin út, sem lýsir öllu ferlinu frá því áður en tréð er fellt til loka afurðar, meðfylgjandi sú tilfinning að sú útgáfa sé fullnægjandi og verði ekki endurbætt. Sú bók The Wheelwrights heildsala George Sturt og gefin út af Cambrideg University Press, verður vitnað í nokkrum sinnum. Eins saga vagnana (history of waggons), bók sem fjalla um furmstæða flutninga áframhald (the primitive transport onward) er ekki meðal tilvísunar bóka, vegna þess vegna þess að hún hefur verið tekin fyrir af Geraint Jenkins í bókinni enski bú vagninn (the English farm wagon) útgefin af David og Charles ásamt (Landbúnaðrafluttningar í Wales) (Agricultural Transport in Wales), útgefin af Þjóðarsafni Wales (National Museum og Wales).
Verkefninu gæti verið best líst sem samantekt til 25 ára af heimildaöflun allt saman framkvæmt með mikilli notkun á hjólhesti. Jafnvel að stríði loknu var nóg af vögnum til. Suma fundum við á ótrúlegustu stöðum og en í notkun, aðrir voru svo langt gengnir að aðeins var hægt að draga af þeim verðmætar upplýsingar. Teikningarnar hafa verið unnar marga úr skissum af vögnum víðs vegar í umhverfi sveitanna og annarra aðstæðna. Mikil rannsóknarvinna liggur að baki og heldur áfram að vera framkvæmdar því viðfangsefnið er nánast óþrjótandi. Höfundurinn mun alltaf vera djúpt þakklátur fyrir allar upplýsingar og lán á myndum gömlum listum og svo framvegis. Þær upplýsingar sem stundum þykir léttvægar, geta sannað sig til að vera ómetanlegar að verðmæti. Eitt af verðmætustu hlutum í fórum höfundar er bréf frá Járnsmið á eftirlaunum frá áttunda áratugnum skrifað með vandlátri hönd.
Þýtt úr formála (Preface) bókarinnar The farm waggons of England and Wales fyrst útgefin 1969 og svo núna endurprentuð með leiðréttingum 1974
Endurritað og Þýtt af Friðrik Kjartanssini
Próförk: Þórhildur Daðadóttir
Notaður hlekkina hér fyrir neðan og lestu um vagnanna og hönnun þeirra ásamt sögu!
Hlekkir á vísindalegar greinar um Ensku bændavagnanna!
Á hestvögnum í Bretlandi var munur á smáatriðum þótt öllum vögnum svipaði saman
Vagnanna (Waggons) frá Kent má kannski setja í flokka í einfalda, en einfalt hefur sinn eigin sjarma. Þeir voru vel hannaðir með tilliti til notkunargildis og burðarstyrks ásamt endingu í þeim þungu og erfiðu verkefnum sem þeim var ætlað að leysa af hendi.
Yfir allt Bretland var smá mismunur í smáatriðum en gróflega séð var samt föst hefð fyrir hönnuninni. Vagnarnir voru byggðir í mörgum stærðum til að bera frá 30 cwt á 2 tommu hjólum til allt að 5 tonnum á 4 1/2 tommu hjólum og þeir stærstu var ætlað að vera dregnir af 4 hestum fullhlaðnir korni. Þrátt fyrir að vagnasmiðirnir gerðu ráð fyrir tveimur dráttarsköftum var yfirleitt bara eitt notað tengt við fremri-undirvagninn með pinna (splitti).
Hin miðlungsdjúpa yfirbygging/skúffa/miðlungsdjúpi pallur nýttist illa vegna þverbitanna þriggja sem voru lagðir (tappaðir) í hliðarnar. Út frá almennri venju hækkaði efri hluti skjól borðanna fram og aftur í svo að segja beinni línu; í flestum vögnum er þetta mjúkur bogi. Efri mörk skjól borðanna var ákvörðuð af uppistöðum þeirra og járnramma sem var í laginu eins og N og veitti aukin stuðning sem var nauðsynlegur. Undantekningalaust voru allir vagnar með eina uppistöðu úr viði í hverju bili á milli járnramma og járnstyrkingar. Viðaruppistaða fyrir miðju var aldrei hluti af stöðlum/hefðum nema í blönduðum (hybrid) vögnum en spjald borðin (panel) voru látin halda sér í sömu stöðu að framan. Skjólborðin voru með 10 – 12 viðaruppistöðum, flötum á hvorri hlið og 3 – 4 að framan. Engin vagn frá Kent var með lokuðum palli/skúffu að aftan en þó var þverbiti þar aftaná festur með pinnum/dílum úr tré á skjólborðsendunum. Undir aftasta bitanum var komið fyrir kaðalrúllu svo hægt væri að kasta kaðli yfir og herða vel að með aðstoð hennar. Allir vagnar voru byggðir með skjólborð sem viðarborðin voru klædd með. Á fulllestuðum vagni var hlassið skorðað með lóðréttum póstum sem komið var fyrir í járnrömmum í hornunum. Til þægindaauka var vagnkassi venjulega settur á fram-borðið en stundum nálægt, rétt fyrir miðju samkvæmt stöðlum.
Allir vagnar höfðu 12 pílára í framhjólum og 14 í afturhjólum. Á meðan meirihluti vagnanna var með 4 tommu hjólabreidd, voru næstum jafn margir með 3½ tommu hjól. Höfundur þessarar bókar hefur engar heimildir um 90 vagna sem skráðir voru hvort væru með breiðari eða mjórri gerð hjóla. Flestir þeirra voru með öxla sem smurðir voru með dýrafitu, en Pope, of Chiddingstone, smíðaði vagna sem smurðir voru með olíu en ekki dýrafitu. Þeir öxulendar voru stimplaðir með nafni hans. Fáir, mjög gamlir vagna voru skrásettir með viðaröxum. Sem dæmi um blendinga má nefna að W. J. Tedham, frá Bodiam í Sussex smíðaði vagna sína í samræmi við hönnuina frá Kent, án hefðbundna staðla.
Þar fyrir utan voru vagnarnir frá Kent og Sussex venjulega málaðir með lit sem einhver staðar var á milli þess að vera rjómalitaður og gulur eða brúnn, eða út í rauðan, en í raun var liturinn í 25% skráninga sá sami blái og á Sussex vögnunum. Allir vagnar voru með rústrauða undir vagna eða örlítið ljósari lit. Öll samskeyti í málningu skorti, bæði á yfirbyggingu og undirvögnum. Varla var þekkt að á efsta borði væri að finna vörumerkið Heathfield í Ashford gerðu á því undantekningu þegar þeir smíðuðu vagn fyrir J. Henley á Pattenden býlinu í Goudhurst. Á plötunni stendur 1 eintak (plate 1). Vagnarnir frá Kent báru aldrei nafn eiganda sinna á svörtu plötunni eins og í flestum öðrum löndum, en allar upplýsingar voru að finna á Sans-Serif leturfæti í samfelldri línu á miðjubita eða jafnvel efst á skjól borði.
Hefðbundinn einfaldur Brougham að mestu leyti, með hyrnu (skáhorni) [franska aðferðin] einum framglugga (ekki skiptur) og leðurklætt þak með leðurólar til að festa niður farangurs körfu. Kúsk- sætið (ökumanns) sér með einföldu
handriði og leðurklætt með halla fram á við. Niðurfellt fótbretti sem hægt er að fjarlægja. Hurðarnar eru hengdar með kopar hjörum og T- laga handföngum.Hálfmána löguð plata er fest neðan við hurðina í botninn á vagninum (uppstig) sem er skýlt með hlíf eins í laginu yfir sem fest er neðst í hurðina. Glugginn framan á vagninum er opnanlegur með því að renna honum niður og hann er bólstraður að innan með lituðu klæði, gluggarnir í hurðunum eru eins, og hægt að opna þá niður eða ofan í hurðarpanelinn. Ferhyrnt svart lituð ljósker með ávölum hornum. Brougham-ljósker. ljóskerin eru úr Brassi (Kopar); á þeim eru (loftræsting) ,skorsteinar” en eru skrúfaðir fastir á vagninn ( á framhornin, súlurnar) hefðbundnar sérstakar vagnaskrúfur. Kertahaldara hlífarnar er týndar (vísað til vagnsins á The Carriage Foundation mynd efst á síðunni ,,söguágrip Brougham”) og það eru göt á botninum, líklega til að tengja inn rafmagnsvíra. Þessi Brougham (vísað til vagnsins á The Hálfmána-fjöður. Carriage Foundation mynd efst á síðunni ,,söguágrip Brougham”) er byggður á ,,hálfmána” fjöðrun framan og aftan. Þessi Brougham er með opið farangursrými. Bremsurnar eru viðarblokkir sem passa vel við hjólbogann, bremsuhaldfangið er kopar (brass) slegið. Litaskemað er þannig að þakið, efri panel bodysins, lægri panel og hjólin og undirvagninn eru í bláu með rauðum röndum (lining). Stíllinn á málningarverkinu sýnir að þessi vagn (vísað til vagnsins á The Carriage Foundation mynd efst á síðunni ,,söguágrip Brougham) var síðast málaður af málara sem þekkti meira til verslunarfarartækja en farþegavagna. Hins vegar eru rauðu rendurnar eru á venjubundnum stöðum á listum og skrautlistum. Blátt ullarklæði er nýlegt á einu sætinu. Kúsk (ökumanns) sætið er dökkblátt með leðurklæði aftan á bakinu, brúnirnar eru dökkbláum breiðum blúndum beggja megin. Á fótstiginu er ný gúmmímotta. Inni í (vísað til vagnsins á The Carriage Foundation mynd efst á síðunni ,,söguágrip Brougham) vagninum er hann bólstraður með djúphnöppuðu svörtu morocco leðri, samsvarandi ljóst þykkbólstrað í efri hluta hússins í vagninum. Það eru svartir morocco vasar á báðum hurðunum, festir aðeins að ofan. Á framvegg farþegarýmisins er bólstrað með dökkbláu ofnu ulla-tweed. Það er fótahvíla á bak við bogið borð með hillu fyrir ofan í leggjahæð barns, hvílandi á litlu hjarahengdu sæti sem er fest á fremri hlið sætisborðsins. Hæla og fóta- hvílan upp að hillunni er klætt með teppi. Það lítur út fyrir að teppið hafi slitnað á hurðasillunni, sem er núna klætt með leðri. Á gólfinu er ný riffluð gúmmímotta (en hefur verið upphaflega klætt með orginal teppi). Breiðu blúndurnar eru af þremur mismunandi hönnunum. Tvöfaldar lykkjur til handfestu þegar stigið er inn og út og breiður blúndu rammi á hurðunum með Grísku lyklamynstri og þríhyrninga munstur á brúnum. Gluggastrengirnir eru með svipuðu munstri en með bylgjumunstri á brúnunum. Ytri gluggastrengurinn á framglugganum er með tvöföldu sik-sak lagi. Innri gluggastrengurinn er horfinn. Smágerðari blúndur passa við breiðu línurnar og dökkbláu ,,taffeta” fjaðradýnurnar sem eru sniðnar fyrir hvern einasta glugga. Það er öskubakki og upphengja fyrir regnhlíf á framveggnum í farþegarýminu.
Áritanir á vagninum: Á öxul hettunum er áletrunin: BAKER & Co CHANDOS ST
Heimildir ásamt myndum fengnar hjá: www.thecarriagefoundation.org.uk
Stífur úr járni milli hjóla þaggaði hávaða og útilokaði hliðarsveifluna!
Brewster & Co tók að sér að framleiða Brogham vagninn fyrir enska lávarðinn Brougham. Var fyrst smíðaður í Bretlandi 1838 – 1839 af Robinson & Cook fyrir Brougham lávarð. Stöðugleika búnaðurinn var upphaflega frá Hooper and Co. 1860-70. Ein nýjungin var járnstöng tengd milli fram og afturöxuls undir miðju yfirbyggingarinnar. Tengdist svo út með sömu gerð járns og undir fjaðrirnar. Það segir í greininni sem fylgir teikningunum af vagninum að þessi búnaður hafi tekið hliðar- sveifluna (hreyfinguna) af vagninum á ferð; sem sagt get það að verkum að líkömum farþeganna og Kúsks kastist minna eða ekkert til hliðanna við akstur. Svo þaggaði þessi búnaður ákveðin hljóð sem bárust annars inn í vagninn á ferð; skrölt- írskur sem annars var þekkt í Brougham án þessa búnaðar.
Brewster & Company kalla þessa uppfinningu (patent) Tvöföld fjöðrun (Double-Suspension). Vagninn er með 8 fjöðrum sem voru hannaðar og teiknaðar af H.F. Stahmer, yfirmanni og teiknideildar hjá Brewster. Patentið (einkaleyfið) var skýrt í höfuð honum. Mikið af prófunum fóru fram sem sönnuðu að búnaðurinn virkaði sem áður sagði.
Heimildir: Brewster Skrapbook bls 279 Þaðan koma heimildir í þá bók úr HUB september 1883 bls Mynd kemur úr bókinni Brewter en með uppruna í Ameríska tímaritinu HUB frá september 1883 bls 278
Heimild 2: The Carriage Foundation í Englandi (Vefsíða)
Hestvagnaframleiðandi í London sem virðist hafa lagt mikla vinnu í að losna við brak og hávaða auk hliðarsveiflunnar í akstri Brougham. Þessa gerð Brougham er líst eftirfarandi: Brougham á körfu (er stöngin undir vagninum sem fylgir lagi hans að neðan í meginatriðum) hengdur upp á C fjaðrir.
Hooper and Co var sérstakur vagnasmiður hennar Hátignar í Englandi. En ef þið stækkið myndina (þarf að smellið einu sinni á myndina kemur á nýjum pósti með stækkaði mynd ) þá sjáið þið betur gyltu stafina vinstramegin við myndina.
1860-70 Hooper and Co. Járnstöng milli öxlanna með tengingu út í fjaðrirnar með stífum festar undir miðfjarðar járnplötuna. Í lýsingu með teikningunum af vagninum segir að þessi búnaður hafi tekið hliðar hreyfinguna af vagninum í akstri. Til að fyrirbyggja líkama farþega og ökumanns kastist ekkert til hliðanna við akstur. Svo tók þessi búnaður af hljóðum sem bárust annars inn í vagninn á ferð; skrölt- ískur eða nuddhljóð sem annars var þekkt í Brougham án þessa búnaðar.
Heimildir: The Carriage Foundaton í Englandi (Vefsíða, í flokkinum hlutir)
Heimildir: Brewster Skrapbook bls 279 Þaðan koma heimildir í þá bók úr HUB september 1883 bls Mynd kemur úr bókinni Brewter en með uppruna í ameríska tímaritinu HUB frá september 1883 bls 278
Í árdaga hest- dregina vagna og handvagna var öxulinn eingöngu úr harðvið helst Eik. Endar öxulsins eða nafið, var svipað og stál öxlar eru í dag, en að auki var það tekið niður að ofan og á ská niður í enda násins eins og mynd 6 sýnir.
Mynd 6.
Hér sést á teikningu hvernig harðviðs- öxullinn (líklega eik) er lagaður og er smurð dýrafeiti á efri hluta öxulsins.
Mynd 5
Hönnun harðviðar öxla!
Myndin sýnir ,,diskun“ á vagnhjólinu sem stendur nákvæmlega ljóðrétt á hlutanum sem er fyrir neðan náið, en fyrri ofan fer það yfir á gráðurnar sem það er diskað í upphafi. Það er diskað til að fá meiri styrk í það yfirleitt og til að það beri meiri þunga. Þessi diskun er framkvæmd þegar járngjörðin (the tire) er hitaður og snöggkældur utan um það þá veldur úrtaka í holunum fyrir píláunum eða þá skásnið á enda pílárunum því að það fellur í þessa gráður eins og diskur; vegna þess að ,,veggir” holunar eða pílárarnir eru (skornir) hoggnir í þá gráðu sem óskað er eftir. Á mynd 5 má sjá hvernig það lítur út og er tekinn skái aftan úr píláranum í þessu tilviki. á enskur kallast það að ,,Disch” the wheel. Og ég leyfði mér að færa það yfir á Íslensku og kalla þetta að ,,diska” hjólið. Ég veit þetta er meira en um öxla en það er ekki hægt að skilja þarna á milli vegna þess að þetta er hannað svona í sömu andrá, gráðan á öxlinum og gráðan á pílárunum í hjólinu.
,,Diskun” var umdeild lengi og nýungar eins og ,,Patent” komu fram svo sem uppfinningin að járnflansinum ( The Sarven hub var t.d. ein gerðin kom fram 1857 ) sem klæddist utan um nafið og féll upp á píláranna svo sú styrking varð nóg og ekki þurfti lengur að ,,diska” hjólið. T.d. notuðu bílaframleiðendur þennan flans lengi fram eftir 20 öldinni. Smurt er með dýrafitu.
Heimildir: Carriage and Wagon axles bók, útgefin af Safn Ameríku