Ísstarfsmenn með vagninn sinn við heimakstur á ískubbum i Washington sem var töluverð atvinnugrein í borgum USA norðantil. Myndin er frá 1914.
Þýddi og skrásetti: Friðrik Kjartansson
Yfirlestur: malfridur.is
Skrifað af: René Ostberg
Staðreindir rannsakaðar af skrásetjurum Encyclopedia Britannica
Síðast endurskoðað 22 mars 2024
Írskir ferðalangar. Hirðingjabundinn þjóðernisminnihlutahópur, frumbyggjar á Írlandi. Írskir ferðalangar búa á Írlandi og víða um Stóra-Bretland, með smærri samfélögum í Kanada og Bandaríkjunum. Þeir hafa lifað sem sérstakur þjóðernishópur með sína eigin menningu, tungumál og gildi, aðgreind frá byggðum írskum samfélögum, um aldir.
Írskir ferðalangar tala ensku og eigið tungumál, þekkt ýmist sem Cant, Gammon eða Shelta. Cant er undir áhrifum frá írsku og hiberno-ensku og er enn að mestu óskrifað tungumál. Samkvæmt manntalinu 2016 bjuggu tæplega 31.000 írskir ferðalangar á Írlandi, eða 0,7 prósent íbúanna. Sögulega tengt dreifbýli Írlands, ferðalangar búa í dag aðallega í borgum, flestir búa í Dublin og nærliggjandi úthverfum, þar á eftir Galway og Cork.
Yfirgnæfandi rómversk-kaþólskir, írskir ferðalangar hafa tilhneigingu til að vera trúræknir með sterka trú á hefðbundnum lækningaaðferðum. Þeir hafa líka tilhneigingu til að giftast yngri og eiga stærri fjölskyldur. Meira en tuttugu og fimm prósent heimila írskra ferðalanga eru með sex eða fleiri einstaklingum, samanborið við um fimm prósent meðal almennings, og ferðamenn hafa næstum þrefaldan fjölda fjölbýlisheimila. Stór trygg fjölskyldunet eru afar mikilvæg í samfélögum írskra ferðamanna og veita stuðning og vernd gegn félagslegri útilokun og mismunun gegn ferðamönnum.
Írskir ferðalangar eru stundum ranglega kallaðir sígaunar. Þeir hafa engin erfðafræðileg tengsl við Rómafólkið. Ferðalangar voru líka almennt þekktir sem tinkers á Írlandi. Fengnir af hljóðinu sem verkfæri þeirra gerðu í málmi þegar margir ferðamenn unnu sem blikksmiðir. Bæði sígaunar og tinker eru talin niðrandi hugtök í dag.
Lýsingar á írskum ferðamönnum, allt frá jákvæðum til neikvæðra eða rómantískra staðalímynda, hafa lengi átt sér stað í írskri tónlist, bókmenntum og kvikmyndum. Margir hefðbundnir írskir þjóðlagasöngvarar, tónlistarmenn og sögumenn telja ferðamenn vera mikilvæga uppsprettu efnisskrár þeirra. Meðal þekktra ferðalanga í írskri tónlist eru söngvararnir Margaret Barry og Pecker Dunne og uilleann pipers Felix Doran, Finbar Furey og Paddy Keenan. Tveggja þátta gamanmynd leikskáldsins J.M. Synge The Tinker’s Wedding (1907) var byggð á sögu sem hann safnaði frá dreifbýlum Írum í Wicklow-sýslu. Írskar persónur ferðalanga hafa verið í kvikmyndum, svo sem Into the West 1992 og Snatch 2000, svo ekki sé nú minnst á Peaky Blinders sjónvarpsþættina. Skoska kvikmyndastjarnan Sean Connery var komin af írskum ferðalöngum í gegnum langafa fæddan í Wexford-sýslu sem flutti til Bretlands.
Í íþróttum hafa margir írskir ferðalangar eða fólk af írskum ferðamannaættum orðið hnefaleikameistarar, þar á meðal John Joe Nevin, ólympíski bantamvigtarboxarinn, írski millivigtarmeistarinn Andy Lee og breski heimsmeistarinn í þungavigt, Tyson Fury.
Atvinnuleysi er gríðarlega mikið meðal ferðalanga þó að ferðalangar vinni mun fleiri störf en áður, þar á meðal byggingarvinnu, malbikunar og landmótunar, endurvinnsluþjónustu, umönnunar og heilsugæslu og stjórnunarstarfa. Rasismi og mismunun gegn mönnum heldur áfram að hafa mjög áhrif á líf og stöðu ferðalanga á Írlandi. Ferðabörn eru með miklu lægri menntun, aðeins þrettán lokun framhaldsskóla og innan við eitt prósent í háskólanám. Það er mikill munur á aðgengi að heilbrigðisþjónustu milli ferðalanga og almennings. Ferðamenn upplifa hærri tíðni ungbarnadauða, lægri lífslíkur og hærri tíðni andlegra og almennra veikinda.
Uppruni írskra ferðalanga er óþekktur, þó að hirðingjar hafi verið til í gelískri menningu á Írlandi öldum saman fyrir landvinninga Englendinga. Erfðafræðilegar rannsóknir árið 2017 fundu út að ferðalangar eru komnir af sömu forfeðrum og innfæddir íbúar. Stofnarnir tveir skiptust fyrir um það bil 12 kynslóðum (eða 360 árum) síðan, sem leiðir til nokkurs erfðafræðilegs munar. Þessar niðurstöður afsanna langvarandi goðsögn um að ferðamenn hafi átt uppruna sinn í hungursneyðinni miklu á fjórða áratug síðustu aldar þegar margir voru á flótta frá heimilum sínum. Hungursneyðarkenningunni var haldið fram á 21. öldina til að reyna að þvinga ferðamenn til að setjast að og samlagast.
Að frátöldum hirðingjum hefur írska ferðamannamenningin langa tengingu við tónlist, viðskipti í fyrirrúmi og fjölskyldu- og skyldleikatengsl. Þegar ferðalangar fluttu á milli bæja tóku þeir með sér söngva og sögur. Einnig voru þeir tinsmiðir, vefarar, landbúnaðarverkamenn, byggingaverkamenn, búfénaðarsölumenn og blómasalar. Hnefaleikar voru einkar vinsælir og sýningar og markaðir voru mikilvægir fundarstaðir. Vel þekkt tákn ferðamannamenningarinnar var litríkt málaður, hestdreginn vagn með tunnu sem margir bjuggu og ferðuðust í.
Á tuttugustu öld varð aukin iðnvæðing á Írlandi til þess að margir ferðamenn urðu úreltir og leiðir til að búa til lífsviðurværi, þar sem plast kom í stað heimilishlutanna úr málmvöru sem ferðamenn höndluðu með og gerðu við og landbúnaðarvélar komu í stað þarfar landbúnaðarverkamanna og dráttardýra. Sífellt fleiri ferðalangar fluttu til Englands eða til borga á Írlandi vegna vinnu, sneru sér að því að selja brotajárn eða vinna á byggingarsvæðum. Hjólhýsi komu í stað hestvagnanna. Vegna blöndunar félagslegrar og lagalegrar mismununar á ferðamönnum, sérstaklega í húsnæði, menntun og atvinnu, tjölduðu margir við vegi, á túnum og á auðum byggingarlóðum.
1963 birti írska ríkisstjórnin skýrslu sína um ferðaþjónustu, sem kynnti þjóðarstefnu um að aðlaga ferðamenn að byggðum. Afleiðingin varð sú að ferðalangar voru fluttir frá vegköntunum og tjaldstæðum yfir á stöðvunarstaði sem reknir voru af sýslumönnum. Stöðvunarsvæðin urðu fljótt alræmd fyrir lélega aðstöðu sína staðsett á jaðri samfélaga, sem einangraði ferðamenn frá mörgum nauðsynlegum þjónustum. Á áttunda áratugnum var ferðafólki skipt í aðskilda skóla og er enn deilt um það í dag.
Upp úr 1980 varð til réttindahreyfing ferðamanna sem krafðist viðurkenningar á stöðu þeirra sem þjóðernisminnihlutahóps auk annarra, menningarlega viðeigandi húsnæðis og betri aðgangs að heilbrigðisþjónustu og menntun. Hagsmunahópar eins og írska ferðamannahreyfingin. Mynduðust þá Pavee Point og National Traveler’s Women Forum þrýstihóparnir. Á Norður-Írlandi voru írskir ferðalangar formlega viðurkenndir sem þjóðernislegir minnihlutahópar árið 1997 og síðan í Bretlandi árið 2000.
Equal Status Act frá 2000 gerði mismunun gegn ferðamönnum ólöglega á Írlandi. Hins vegar voru önnur lög eins og lögin um húsnæðismál (Ýmis ákvæði) frá 2002 (stundum kölluð lögin gegn innbrotum) glæpsamleg hefðbundnum lífsstíl þeirra. Árið 2017 unnu írskir ferðalangar stöðu þjóðernisminnihlutahóps í írska lýðveldinu.
René Ostberg
Þýtt og samantekið af Friðrik Kjartansson
Yfirlestur: malfridur.is
Á því herrans ári 1850 opnaði prófessor Agassiz í Boston elsta grafreit listamanns sem sótti þetta land heim; hann hét: ,,God Thoth-aunkh,” tæknimeistari sem dó fyrir 2,800 árum og af fjölda mynda sem fundust af hjólum í hofi Thebes í Egyptalandi þar sem hann starfaði. Ályktuðum við að hann væri elsti hjólasmiðurinn á skrá. Í öllu falli er það frábær staðreynd að hjóli frá hans tíma skuli vera að mörgu í samræmi við hluta af hjólum sem notuð eru í Evrópu í nútímanum og tæknilegur hugtökin sem notuð eru til að tákna ákveðna hluti eru eins eða svipuð sem notuð eru á okkar tímum.
Hvar getum við fundið aðra eins list með svo óumbreytanlegum skýringum og gögnum, og þessi stöðugleiki er sprottinn af þeirri staðreynd að fornar þjóðir viðurkenndu lögmál tækninnar, og allt sem búið var til undir rökum þeirrar lögmála breyttist aldrei í grunninn, þótt forskriftin væri fjölbreytt til að þjóna vilja mannkyns.
Mestu breytingarnar hafa komið frá þessu landi (USA), sem hafa borið hjólasmíði til endamarka léttleika og samhverfu. Með þessum meiri háttar breytingum á hlutföllum eins og við höfum gert í USA, hefur hver og einn vélvirki gert það hlutfall eða breytingar að sínum til að smíða hjól. Þessar breytingar eru oft svo langt frá lögmálinu og í mörgum útgáfum að vöntun á stöðlun ætti að mæta með meiri gagnrýni og minna lofi.
Í ljósi ofangreinds leggjum við til að birta röð erinda, og byrja á þessari, þar sem við leitumst við að safna reynslu margra hjólaframleiðenda þessa lands, með aðstoð okkar eigin reynslu til tuttugu ára, við undirbúning við með efni og hönnun.
Við byrjum á að lýsa gæðum og breytileika viðarins sem er sérstaklega lagaður að léttari gerð hjóla, þekkt í faginu sem (Hickory) Hnota, sem grasafræðingar þekkja sem (Carya) (Fuglandea). Sú trégerð er flokkuð með Hnotu fjölskyldunni með það að leiðarljósi að lauf og blóm trésins sé eins löguð; hér hættir þó samlíkingin, og Hnota stendur ein eftir með gæðin. Það eru sex gerðir dreifðar um hin ýmsu fylki USA, og margar undirgerðir sem komnar eru til af jarðvegi, loftslagi o.fl.; aðeins tré af nokkrum gerðum Hnotu eru hæf í vagn smíði, allar gerðirnar nema ein eru meðhöndlaðar á sérstakan hátt og seldar í Píláragerð og eða hjólasmíði.
Fyrsta tegundin er (Carya Alba) eða hvíta (Shag-Bark Hickory). Þetta tré er í blóma í maí, og tré sem vex í leirkenndri Mold er best, ef það er hoggið í fullum blóma. Þegar gróður á skógarbotninum er gamall og þykkur, er tréð mjúkt, þurrt og brothætt.
Önnur gerðin er ,,Carya Sulcata,” eða white shell-bark ,,Hnota” Þetta tré blómstrar í april og finnst í Vesturríkjum USA og parti af
Suðurríkjunum ásamt fjöllóttum parti miðríkjanna. Timbrið er rautt, mjög gróft og brothætt þegar það er þurrt, og rotnar fljótt.
Þriðja gerðin er ,,Carya Amara,” eða ,,bitter nut Hickory
” kemur af stórri kvísl undirgerða og það blómstrar í maí. Það þrífst best í næringarríkum jarðvegi, þungri mold. Trjágerðin vex í Pennsylvaniu, New Jersey og New York. Tréð getur orðið risavaxið, mjög fínlegar trefjar, sveigjanlegt og þolir vel raka ásamt stælingu; í vondri mold eða mold sem þakin er yfirborðsjárni verður það brothætt og járnstrokið (grætur járnvökva) og er ekki nýtilegt í bestu hlutina.
Fjórða trjágerðin er (Carya Porcina) eða (pignut Hickory). Þetta tré er efst í veldi Hnotunnar, ekki vegna stærðar heldur yfirburða eiginleika. Það blómstrar í maí, vex í Suðvestur New-Jersey, part af Pennsilvaniu og Delaware. Það eru nokkrir undirflokkar en allir eru besti viður. Pignut er þungt, sveigjanlegt, með mikið þanþol, næstum allt hvítt að lit og mjög skipulega vaxnar trefjar.
Fimmta trégerðin er (Carya Aqutica) eða (water Hickory). Vex í blautum, mýrarkenndum jarðvegi er mjög villandi í útliti (vandasamt að bera
Kennsl á). Fínkornaðar trefjar og hvítt að lit en er ekki með mikið þanþol. Vex í hlýju loftslagi.
Sjötta trjágerðin er (Caryd Olivaforma) eða (pecan Hickory). Þetta tré vex í Suðurríkjunum, blómstrar í Louisiana og Texas; Það er
aldrei notað í smíði og byggingar.
Hnota liggjandi á jörðinni eftir að vera felld í ótilgreindan lengri tíma, kemur til með að safna skordýrum (scolytus spinosus) líst að fullu í síðasta hefti Nafsins (the Hub). Þessi skordýr eru að mestu barkar rætur í nokkrum tegundum, og munu aðeins bora sér í harðviðinn þegar hann hefur legið óhreyfður í góðan tíma.
Súrefnið mun líka valda pílárunum og hjólunum fljótlegri öldrun og dauða í Hnotunni, ef ekki er málað; þessi áhrif virðast vera svipuð þegar járn oxar. Það er ekki ráðlegt að eiga mikinn lager af pílárum og það er engin lausn við þessari „öldrun“ nema þekja viðinn með málningu. Ysti hringur hjólsins (the Fellows) er margfalt útsettari ásamt náinu (the hub) fyrir þessari hnignun og enn veikara fyrir ef það er búið að meðhöndla viðinn með gufu sem myndar svitaholur.
Hnota verður að vera geymd í uppröðuðum stöflum í súrefnissnauðu rými og rakalausu / þurru. Þegar þessi vinnubrögð eru ekki viðhöfð mun safnið brotna niður og gerjast, gefur hvítt útlit Hlyns, sem endar svo í samdrætti viðarins og þurrafúa.
Pílárar skulu aldrei vera geymdir nálægt hestastalli, þá er öruggt að ammoníakið í hestaskítnum eyðileggur jafnvel sterkasta við. Ég („ég“ er líklega höfundur greinarinnar) hef gert tilraunir bæði með eik og Hnotu ásamt öðru timbri. Inntaka viðarins á ammoníaki gereyðileggur hann á sextíu dögum; meðan þungar Eikarblokkir voru „smitaðar“ upp í um 1 tommu á dýpt á þremur mánuðum var Hnota rotnuð á níutíu dögum, meira og minna, og þetta segir allt um styrkleika ammoníaks í eyðileggingarmætti trjáa. Klofin eða rifin hnota getur verið geymd úti í veðri og vindi ef ekki er járnþak eða annað sem safnar vatni sem rennur stöðugt á sama stað á trénu og járnagnir í vatninu leka ekki á tréð. Svo viðkvæmt er tréð að bara að saga þá skilur sögunin eftir örsmáar agnir sem smjúga í tréð og sjá til þess að efnið verði blár eða óvarið fyrir veðri í stuttan tíma og getur ekki legið úti, því skal hýsa efnið strax eftir vélvinnslu,
Svo mikil hefur eftirspurnin verið eftir Pílárum og hjólum í landinu (USA) að sumir framleiðendur höggva tréð án tillits til tíma og árstíðar og flýta sér að koma vörunni sinni á markaðinn. Þeir hafa þurrkunarherbergi eða ofna með miklum hita eða uppgufunarbúnað sem stífir efnið sem er svo selt sem hoggið á réttum árstíma, sem það er ekki. Þessi vinnubrögð eru ekki að framleiða eftir árstímum heldur að þurrka og það er skylda hvers smiðs eða framleiðanda að halda þessum tveimur aðferðum aðskildum. Að vinna timbur eftir árstíðum er hæggeng en örugg meðferð andrúmsloftsins, sem lokar trénu og herðir trefjarnar. Það umbreytir sykri og gluten lifandi pörtum trésins í ógegnsæjanlega vatnsþétta fyllingu sem þolir „ofbeldi“ og titring án þess að sundra trefjunum.
Mikill- hiti kemur hins vegar í veg fyrir sjálfbæra þróun í þurrkun og veldur mikilli þurrkun að utan meðan innri hluti viðarins heldur raka áfram sem verður þess valdandi að trefjarnar klofna og taka þannig þátt í allt of hraðri uppgufun rakans. Viður sem verkaður er með þessum hætti verður harður, stífur, létt að kljúfa og hefur lítið eða ekkert fjaðurmagn, sem veldur því aftur að náið og hjólið drekkur í sig frekar drullu og skít ásamt smitun á smurfeiti út í trefjarnar í nafinu sem svo aftur fyrr en seinna veldur losun á samsetningu í hjólinu. Við neitum því ekki að viðurinn verður að vera harður sem fílabein og þungur sem blý, til að ná sem bestum gæðum. Góð vinnubrögð og rétt hlutföll hafa meira að segja með gæði og endingu en að vera yfirmáta nákvæmur með hvern notanlegan hlut, en á okkar langa reynslutíma höfum við aldrei hitt hjólasmið sem ekki gat rakið mistök sín til efnisins sama hversu gott það gæti verið. Þetta er í raun sannað með fjöldann allan af hjólum sem standa sig vel við vinnu undir venjulegum vagni.
Það er vel þekkt staðreynd að ending vagnhjóla hvílir meira á þeim vinnubrögðum sem viðhöfð eru frekar en að taka því sem gefnu að efnið sé þurrt. Eftir margar tilraunir með Hnotu hefur verið komist að þeirri niðurstöðu að það séu aðeins tveir möguleikar: Góður og slæmur. Allt timbur sem er unnið og verkað á réttum árstíma er gott; allt timbur sem er dautt, brothætt og þurrt án vottorðs um hvenær það er hoggið er slæmt. Skallinn þar á milli er meira og minna ágætur og meðan þetta verðmæta efni verður sjaldgæfara, sem má segja að verði stuttur tími að koma í ljós.
Stjórnum því hvernig við smíðum okkar vagnhjól, að efnið í það sé fullþroskað og hoggið á þeim tíma sem við getum stólað á að trjám og skordýrum sem aldrei deyi sé ekki til að dreifa. Afhendið okkur það hoggið á réttum tíma af hendi náttúrunnar trúandi að þeir sem þykjast vera að lækna efnið nái jafn miklum árangri og þeir sem hafa reynt að lækna járnið þitt. Við skulum líka stjórna því að við höldum réttum vinnubrögðum eins nálægt verkfræðiþekkingunni og hægt er, svo við skulum ekki óttast plathjól sem eru í tísku um þessar mundir.
Heimildir: Wheelmaking wooden wheel design and construction bls 5
Tók saman og þýddi Friðrik Kjartansson
Yfirlestur: malfridur.is
