Saga listar í vagnasmíði 1. kafli bls. 1.Saga listar í vagnasmíði 1. kafli bls. 1.
Viltu kannski sjá formálan fyrst?
Hestvagnar á tímum Charles II
Þróun listarinnar að smíða hestvagna er svipuð þróun flestra uppfinninga hæg. Á ákveðnum tímapunkti er eins og sumt starti, Þróast svo aftur í stöðnun í langan tíma. Aðeins síðustu tvær aldir hefur vagnasmíði verið í góðu lagi sem list og hún er aðeins komin á tiltölulega fullkomna braut á núverandi öld. Sama má ef til vill segja um aðrar uppfinningar. Pendul klukkur voru uppfundnar um 1260. Pappír var búinn til úr gömlum tuskum um 1250. byssupúður verður rakið aftur til 1330. Prentun verðmæta hjálparefnis til listar 1430. Klukkur eru fyrst smíðaðar í Englandi um 1500. Sást til fyrsta hestvagnsins í Englandi árið 1555. Fyrir þrjú hundruð og tuttugu árum.
Tafla yfir heiti, gerðir og notkunarsvið forn Rómverskra vagna!
Saga langferðavagna ásamt öðrum vögnum er ekki jafn víðtæk og mannkyn. Ekki er hægt að rekja hana meðal allra þeirra þjóða sem eru komnar á áfangastað þróaðs stig siðmenningar. Forn Ameríka, sérstaklega siðmenntuð Mexiko, segir okkur ekki neitt. Frá Kína og Japan er nánast ekkert. Aðeins hluti Norður Afríku hefur eitthvað fram að leggja til sögu hjólsins. Við finnum þekkingu í Evrópu, Litla Asíu, Indland ásamt Vestur Evrópu. Saga vagnasmíðalistarinnar verður að skipta í fáein mörkuð tímabil. Fyrsta tímabilið endar með Rómar stjórn breytist úr stjórn ræðismanna í Keisarastjórn fyrir 2000 árum. Til þess tíma var breytileiki farartækja lítill. Annað tímabilið markast af sýndarþörf fyrir mikinn auð ásamt þrá eftir miklum lúxus. Tekin voru í notkun nokkur ný og stærri farartæki og mörg voru skreytt dýru skrauti. Þriðja tímabilið hefst með tilkomu farartækja sem eru hengd er á leðurólar og má telja að því ljúki um árið 1700 þegar vagnarnir hófu að taka á sig núverandi form, stærð og stíl. Þriðja tímabilið er þegar farartækin hengd á leðurólar og er lokið 1700. Þegar vagnarnir hófu Þróunarferli sitt að taka á sig núverandi form með tilkomu stálfjaðra. Fjórða tímabilið endaði um 1790. Langferðavagnar færðust í núverandi form, stærð og stíl. Fimmta tímabilið markast þegar vagnar voru nær eingöngu hengdir á sporöskjulaga stál fjaðrir. Þessi síðasta óvænta þróunaruppfinning skilaði mikilvægum árangri sem allir hafa áhuga á að nota vagna og langferðavagna smíði. Með tilkomu sporöskjulaga fjaðra minnkaði kostnaður smíða á vögnum búnum hjólum. Þyngdin þróaðist niður vegna minni efnisnotkunar ásamt vagnpartar urðu færri. Samtímis fjölgaði farartækjum mikið og þægindin ásamt viðurgjörningnum um borð óx. Við getum með sanni sagt þetta móti leiðina til eimreiðar eigi rétt á sér. Þróaðist úr sleða í hestvagn. Eðlilegt telst að setja byrði of þunga fyrir herðar okkar að bera að setja byrðarnar á grind sem sleða mætti kalla sem draga mætti á landi. Ekki þurfti mikla reynslu manns til að gera það kleift að sjá fyrir sér besta form sleða og til að undirstrika það fundust gögn um fyrsta sleðann höggvin sem skúlptúrar í veggi Hofs í Luxor í Thebes í Egyptalandi mjög svipaðan þeim sleðum sem ölgerðarmenn í London notuðu. Sleði er byggður upp af tveim trébitum langsum ásamt 5 bita þversum úr tré sem halda saman skíðunum ásamt því að mynda rými til flutninga. Sleðar í alla vega lögun og gerðum eru í notkun í löndum þar sem snjór er að jafnaði yfir vetrarmánuðina vegna þess að sleðar ganga betur í snjó en hjól við þær aðstæður. Inúítar og Lappar nota hærri meiða eða langtré undir sleðann. Meiri snjódýpt er við þeirra aðstæður.
Þessir vagnar voru stöku sinnum ferkantaðir, en almennt hálfhringlaga eða hrossalaga; hringlaga framhliðin í átt að hestunum var há, hliðarnar lægri, bakið var opið og botninn nálægt jörðu svo auðvelt var að stíga inn og út. Hjólin, sérstaklega í Egyptalandi, voru mjög lág, frá 2 fet. 6 tommu til 3 fet. 3 tommu á hæð. Umgjörð líkamans var oft opin, stundum lokuð með leðurskinni eða körfum, og stundum með útskornum við eða upphleyptum málmi. Stangurinn, sem hann var studdur við, sveigðist upp frá botni stöngarinnar að hálsi hestanna eða nautanna, þar sem hann var tengdur við tréok, sem var aftur bundið um líkama og háls hestanna, eða bundinn við horn nautanna. Að bæta við beislum og beislum myndi fullkomna einfalda beislið. Sumir hestar voru festir við stöngina með járnstöng með hnúðum á hvorum enda, sem fór í gegnum hring á enda stöngarinnar, og í gegnum svipaðan hring á hvern púða eða hnakka hestanna. Þetta myndi vera mjög svipað námskrárstikunum sem notaðar eru í nútímanum og myndi leyfa meira. frelsi á hreyfingu en fast ok myndi gefa. Lík þessara vagna, að minnsta kosti í Egyptalandi, voru lítil og innihéldu venjulega aðeins tvær manneskjur sem stóðu uppréttar. Þess má geta að þar sem þeir voru svo litlir gætu þeir ekki verið til mikils gagns, og af smæð hjólanna líka mundu þeir hrökklast við hverja smá hindrun á veginum; og þar sem þeir voru svo nálægt jörðu, þá mundu þeir sem notuðu þá verða fyrir leðju og óhreinindum en þrátt fyrir þessar mótbárur voru þeir notaðir í miklum fjölda. Þeir voru mjög léttir og hægt var að aka þeim á miklum hraða — næstum eins hratt og hestarnir gátu stökkt. Þeir voru mjóir og hentuðu því vel í borgir þar sem götur voru enn mjög þröngar og fjallvegir sem oft voru aðeins fjórir fet á breidd. Þær hæfðu tímabilinu og fólkinu, annars hefði gagnsemi þeirra ekki enst í 2000 ár.
Samkvæmt Hómer gæti sterkur maður lyft vagni á herðar sér og borið hann í burtu. Hugsanlega væri þetta án hjólanna, en jafnvel þá hefði það ekki getað verið þyngra en ein af hjólbörunum okkar.
Yfirbyggingar þessara vagna í Egyptalandi að minnsta kosti voru mjög litlar eða smáar, venjulega rúmuðu þær tvær persónur sem stóðu samsíða. Ótrúlegt er að þessir vagnar hefðu verið mikið notaðir vegna smæðar sinnar og lágrar hæðar hjólanna sem gætu hafa stöðvast á næstum hverri smá hindrun sem á vegi varð. Svo voru vagnarnir svo nálægt jörðu að þeir voru mun útsettari en ella fyrir drullu og jarðvegi. Samt sem áður voru vagnarnir notaðir í stórum stíl. Þeir voru mjög léttir og gátu farið geyst, nálega eins hratt og hestarnir gátu. Vagnarnir voru mjóir og hentuðu því vel mjóum stígum fjallanna og þröngum götum bæja og borga, aðeins 121,92 sentimetrar á breidd. Þeir hentuðu tímabilinu og fólkinu ásamt notkunargildi sínu í tæp 2000 ár. Að sögn Hómers gat sterkur maður tekið vagn á herðar sér og borið á brott, hugsanlega án hjóla en samt hafa vagnarnir ekki verið þyngri en hjólbarðar nútímans (1877). Frá Egyptalandi breiddist notkun þeirra út til annarra landa og þeir voru notaðir sem stríðsvagnar í stórum stíl á víðáttumiklum sléttum Asíu. Við lásum um 900 vagna Jabin konungs Sýrlands og 1000 frá konunginum af Zobah. Salomon hafði undir höndum 1400 vagna og kaupmenn hans sáu Norður-Sýrlandi ásamt umlykjandi löndum fyrir vögnum sem sóttir voru til Egyptalands, keyptir fyrir 600 sekels eða £50 stykkið (1877). Þessir kaupmenn voru ekki meðal þeirra síðustu til að fóðra vasa sína vegna föðurlandsástar og sáu þjóð sem gæti orðið þeirra lands óvinur með vel vopnuðu stríði. En ölgerðarmenn í London og Svisslendingar ásamt öðrum fjallabúum nota sleða til að flytja timbur og Hnausaþyrnir niður úr fjöllunum og fyrir hundrað árum þegar litlir vagnar voru ekki eins algengir í Englandi var venja að nota sleða til að flytja heim á bæinn nýslegið hey og knippi af hveiti. Í Norður Ameríku og Norður Evrópu eru sleðar af elegant hönnun á hverju ári. Í Hollandi og Belgíu eru sleðar notaðir allt árið. Manndregnir á götunum flytjandi kjöt, gænmeti og brauð. Egyptar eru í fararbroddi landa sem skilja eftir sig skráningu lista og framleiðslu sprottin úr menningarþróun. Egyptar gátu státað af snemma í veraldarsögunni byggingar samsettar úr risa steinum sem sleðar báru ásamt því að notaðir voru kefli undir sleðann eða steininn. Í fyrstu voru hjólin skífur sem söguð voru þversum úr trjábolnum sem svo voru rammlega festar á öxull. Hjólin snúast saman undir fyrstu vögnunum. Smærri vagnar eru smíðaðir með öxull sem snýst með hjólunum í Portugal, Spáni og Suður Ameríku. Fyrstu vagnarnir voru að best séð verður út búnir með dráttarpóst fyrir að minnsta kosti tvö dráttardýr spennt saman hlið við hlið fyrir vagninn. Það sem mælir gegn hjólum og öxli í heilu lagi eða föst saman er að erfitt er að snúa ökutæki í þröngum aðstæðum. Allir sem reyna að aka garðvaltara fyrir krappt horn geta sannfært sjálfan sig um þetta. Því að þótt ytri brún keflisins snúist/rúlli eðlilega, meðan innri brúnin rennur á yfirborðinu, þá ætti innri brúnin að snúast/rúlla sjálfstætt. Séð varð snemma í Egyptalandi að betra væri að hafa öxulinn fastan og leyfa hjólunum að snúast sjálfstætt hvort frá öðru. Hjólum búnir vagnar komu sennilega snemma inn í þróunina í Egyptalandi. Strax kallaðir Car eða Chariot. Biblían þýðir venjulega sem ,,Chariot”. Málverk og skúlptúrar á veggjum Hofanna þúsunda ára gamlir geta kennt okkur nákvæmt útlit vagnanna (the Chariots). Þeir eru okkur mjög hugleiknir, enda veitt æðstu leiðina til að flytja manninn Þúsundum saman fyrir Krist. Þessir vagnar voru líka til fyrirmyndar allra vagna þessara tíma. Við sjáum einstaka orð sem lýsa vögnunum bæði af Homer, sem var uppi fyrir Krist og Moses sem uppi var um 500 árum fyrr. Orðin eru tæknilegs eðlis, eins og. Öxlar, Nöf, Félagar, Hjólbarðar, Pílárar og svo framvegis. Tæknileg orð gefa í skin að list sem hafði þessi hugtök hljóti að hafa verið til löngu fyrr en skrásetjarinn sem talar um þessa list. Núna gefa tæknileg hugtök til kynna að listin, sem bar slík hugtök, hljóti að hafa verið til áður en sá sem þetta ritar talar um listina, svo að ef við hikuðum við að segja frá því að hvenær vagnarnir voru höggnir og málaðir á veggi egypsku musteranna er okkur fullljóst að höfundarnir sem við nefnum, hafa haldið því fram. Móses notaði sama orð þegar hann lýsti hjólunum á griphliðinni sem var í keflinu mikla sem presturinn notaði, og Hómer, þegar hann lýsti vagni Júnó – gyðjunnar, sem var vagn hennar. Notaði sömu hugtök.
Hvar getum við fundið aðra eins list með svo óumbreytanlegum skýringum og gögnum, og þessi stöðugleiki er sprottinn af þeirri staðreynd að fornar þjóðir viðurkenndu lögmál tækninnar, og allt sem búið var til undir rökum þeirrar lögmála breyttist aldrei í grunninn, þótt forskriftin væri fjölbreytt til að þjóna vilja mannkyns.
Í ljósi ofangreinds leggjum við til að birta röð erinda, og byrja á þessari, þar sem við leitumst við að safna reynslu margra hjólaframleiðenda þessa lands, með aðstoð okkar eigin reynslu til tuttugu ára, við undirbúning við með efni og hönnun.
Við byrjum á að lýsa gæðum og breytileika viðarins sem er sérstaklega lagaður að léttari gerð hjóla, þekkt í faginu sem (Hickory) Hnota, sem grasafræðingar þekkja sem (Carya) (Fuglandea). Sú trégerð er flokkuð með Hnotu fjölskyldunni með það að leiðarljósi að lauf og blóm trésins sé eins löguð; hér hættir þó samlíkingin, og Hnota stendur ein eftir með gæðin. Það eru sex gerðir dreifðar um hin ýmsu fylki USA, og margar undirgerðir sem komnar eru til af jarðvegi, loftslagi o.fl.; aðeins tré af nokkrum gerðum Hnotu eru hæf í vagn smíði, allar gerðirnar nema ein eru meðhöndlaðar á sérstakan hátt og seldar í Píláragerð og eða hjólasmíði.
Fyrsta tegundin er (Carya Alba) eða hvíta (Shag-Bark Hickory). Þetta tré er í blóma í maí, og tré sem vex í leirkenndri Mold er best, ef það er hoggið í fullum blóma. Þegar gróður á skógarbotninum er gamall og þykkur, er tréð mjúkt, þurrt og brothætt.
Önnur gerðin er ,,Carya Sulcata,” eða white shell-bark ,,Hnota” Þetta tré blómstrar í april og finnst í Vesturríkjum USA og parti af
Suðurríkjunum ásamt fjöllóttum parti miðríkjanna. Timbrið er rautt, mjög gróft og brothætt þegar það er þurrt, og rotnar fljótt.
Þriðja gerðin er ,,Carya Amara,” eða ,,bitter nut Hickory
” kemur af stórri kvísl undirgerða og það blómstrar í maí. Það þrífst best í næringarríkum jarðvegi, þungri mold. Trjágerðin vex í Pennsylvaniu, New Jersey og New York. Tréð getur orðið risavaxið, mjög fínlegar trefjar, sveigjanlegt og þolir vel raka ásamt stælingu; í vondri mold eða mold sem þakin er yfirborðsjárni verður það brothætt og járnstrokið (grætur járnvökva) og er ekki nýtilegt í bestu hlutina.
Fjórða trjágerðin er (Carya Porcina) eða (pignut Hickory). Þetta tré er efst í veldi Hnotunnar, ekki vegna stærðar heldur yfirburða eiginleika. Það blómstrar í maí, vex í Suðvestur New-Jersey, part af Pennsilvaniu og Delaware. Það eru nokkrir undirflokkar en allir eru besti viður. Pignut er þungt, sveigjanlegt, með mikið þanþol, næstum allt hvítt að lit og mjög skipulega vaxnar trefjar.
Fimmta trégerðin er (Carya Aqutica) eða (water Hickory). Vex í blautum, mýrarkenndum jarðvegi er mjög villandi í útliti (vandasamt að bera
Sjötta trjágerðin er (Caryd Olivaforma) eða (pecan Hickory). Þetta tré vex í Suðurríkjunum, blómstrar í Louisiana og Texas; Það er
Hnota liggjandi á jörðinni eftir að vera felld í ótilgreindan lengri tíma, kemur til með að safna skordýrum (scolytus spinosus) líst að fullu í síðasta hefti Nafsins (the Hub). Þessi skordýr eru að mestu barkar rætur í nokkrum tegundum, og munu aðeins bora sér í harðviðinn þegar hann hefur legið óhreyfður í góðan tíma.
Súrefnið mun líka valda pílárunum og hjólunum fljótlegri öldrun og dauða í Hnotunni, ef ekki er málað; þessi áhrif virðast vera svipuð þegar járn oxar. Það er ekki ráðlegt að eiga mikinn lager af pílárum og það er engin lausn við þessari „öldrun“ nema þekja viðinn með málningu. Ysti hringur hjólsins (the Fellows) er margfalt útsettari ásamt náinu (the hub) fyrir þessari hnignun og enn veikara fyrir ef það er búið að meðhöndla viðinn með gufu sem myndar svitaholur.
Hnota verður að vera geymd í uppröðuðum stöflum í súrefnissnauðu rými og rakalausu / þurru. Þegar þessi vinnubrögð eru ekki viðhöfð mun safnið brotna niður og gerjast, gefur hvítt útlit Hlyns, sem endar svo í samdrætti viðarins og þurrafúa.
Svo mikil hefur eftirspurnin verið eftir Pílárum og hjólum í landinu (USA) að sumir framleiðendur höggva tréð án tillits til tíma og árstíðar og flýta sér að koma vörunni sinni á markaðinn. Þeir hafa þurrkunarherbergi eða ofna með miklum hita eða uppgufunarbúnað sem stífir efnið sem er svo selt sem hoggið á réttum árstíma, sem það er ekki. Þessi vinnubrögð eru ekki að framleiða eftir árstímum heldur að þurrka og það er skylda hvers smiðs eða framleiðanda að halda þessum tveimur aðferðum aðskildum. Að vinna timbur eftir árstíðum er hæggeng en örugg meðferð andrúmsloftsins, sem lokar trénu og herðir trefjarnar. Það umbreytir sykri og gluten lifandi pörtum trésins í ógegnsæjanlega vatnsþétta fyllingu sem þolir „ofbeldi“ og titring án þess að sundra trefjunum.
